Stres psychologiczny. Przegląd koncepcji
Pojęciem stresu badacze interesowali się od dawna. Od lat czterdziestych naszego stulecia to pojęcie zdobyło dużą popularność. Zaskakuje jednak fakt, że we współczesnej literaturze brak jest ogólnej, powszechnie przyjętej definicji tego terminu.
Według Selyego, reprezentującego podejście fizjologiczne, działanie na organizm czynników szkodliwych, czyli stresorów, wywołuje w organizmie stan stresu, będącego fizjologiczną reakcją organizmu o charakterze przystosowawczym. Te same stresory działające na różne jednostki nie wyzwalają tej samej reakcji, a ten sam bodziec będzie rozmaicie działać na różne osoby. Będzie to zależało od zewnętrznych jak i wewnętrznych czynników, które decydują jak dana osoba zareaguje (Terelak, 1997).
Definiując zjawisko stresu Selye stwierdził, że stres jest „nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania” (Selye, 1977, s.25). Swoiste znaczy w tym wypadku tyle, co niepowtarzalne. Wszelkie czynniki, na których działanie wystawiane są jednostki powodują poza swoistym działaniem, nieswoisty wzrost potrzeby spełnienia funkcji przystosowawczych, a tym samym powrotu do stanu normalnego. Według Selye’go (1977) zjawisko to jest niezależne od rodzaju swoistego działania, które spowodowało wzrost owej potrzeby. Nieswoiste żądanie aktywności jako takiej jest więc istotą stresu.
Selye wprowadził również pojęcie G.A.S (General Adaptation Syndrome). Składają się na niego charakterystyczne przebiegi w organizmie występujące w trzech fazach: stadium alarmowym, odporności oraz stadium wyczerpania (Selye, 1960).
Według innych autorów stres psychologiczny jest powiązany ze stresem fizjologicznym i odwrotnie (Frączak i Kofta, 1982). Stan stresu pojawia się pod wpływem działania sytuacji stresowych, a jego komponenty to podwyższenie się ogólnego poziomu aktywacji, pojawienie się silnych emocji, pojawienie się motywacji do przezwyciężenia stresu.
Współcześnie wśród koncepcji stresu dominuje podejście interakcyjne. Jako pierwszy, interakcyjną teorię stresu przedstawił Lazarus (1966). Transakcyjny model stresu znalazł swoje odzwierciedlenie w kolejnych koncepcjach, które przeniosły pojęcie stresu na grunt medycyny pracy. Taki model zawierają normy Międzynarodowego Biura Standaryzacji (ISO 10075, 1991 za Terelak, 1999). Te normy wskazują na zasadnicze znaczenie sytuacyjnych czynników powodujących stres psychiczny takich jak: wymagania stawiane przez wykonywane zadanie, fizyczne i społeczne warunki pracy oraz na indywidualne charakterystyki jednostki, czyli jej aspiracje, system nastawień, zdolności, sprawności, wiedza, doświadczenie, stan zdrowia czy wiek.
W latach 1995 – 1997 w wyniku pracy wielu naukowców powstała Verońska koncepcja stresu, nazwana tak od miejsca, w którym prowadzono dyskusje na temat stresu pracy zmianowej. Koncepcja obejmuje transakcyjny model stresu, zmęczenia i obciążenia psychicznego. Aby rozróżnić te pojęcia oparto się na typach wysiłku. I tak powstała koncepcja wysiłku psychicznego związanego z poziomem trudności wykonywanych przez jednostkę zadań, (czyli obciążenie psychiczne), oraz wysiłku kompensacyjnego związanego z kontrolą stanów organizmu (jest to stres psychiczny oraz zmęczenie psychiczne (Terelak, 2001).
Według głównego autora omawianej teorii, Tadeusza Marka, wystąpienie stanu stresu psychicznego zależy od relacji, jakie występują między elementami środowiska a specyficznymi cechami jednostki. Aby rozróżnić pojęcie stresu od zmęczenia posłużył się on pojęciem zasobów. Stan stresu wystąpi więc, gdy nastąpi deficyt po stronie zasobów jednostki. Z tego stwierdzenie jasno wynika, iż w momencie, gdy wymagania stawiane jednostce w danej sytuacji nie przekraczają jej zasobów stan stresu nie wystąpi. Jednostka podejmie wtedy działanie, a w miarę upływu czasu dojdzie do rozwoju zmęczenia. W przypadku zmęczenia mogą wystąpić takie zaburzenia jak: zaburzenia pamięci, uwagi czy koordynacji psychomotorycznej. (Terelak, 2001).
Według poglądów Fąfrowicz i Marka ( w Terelak, 1999), podstawowym czynnikiem różnicującym stan stresu, zmęczenia i obciążenia jest sposób oceny czynnika działającego na jednostkę. Ocena czynnika szkodliwego wystąpi tylko w przypadku stresu, w innych przypadkach taka ocena nie wystąpi.
Zasadniczą wartością przedstawionej przeze mnie Verońskiej koncepcji stresu jest to, iż opierając się na poznawczej orientacji, definiuje podstawowe pojęcia występujące w większości teorii stresu. Pozwala ona na bezpośrednie tworzenie wskaźników wykorzystywanych w badaniach (wskaźniki fizjologiczne np. EKG, EEG, emocjonalne: poziom aktywacji, wzbudzenia, czy stanów uwagi).
Na zakończenie chciałabym dodatkowo wspomnieć o stresie informacyjnym. Sam pomysł zajmowania się stresem informacyjnym wynika ze studiów nad następstwami zmian zachodzących we współczesnym społeczeństwie. Analizie poddano informacyjne przeciążenie, jakiemu poddawani są współcześni ludzie. W codziennym funkcjonowaniu napotykamy napór danych. Szczególnie narażeni na ich nadmiar są ludzie pracujący, uczący się, mieszkańcy miast, osoby z rozbudzonymi potrzebami poznawczymi. Ogólnie, zwiększa się ilość napływających do nas informacji oraz następuje przyspieszenie ich przekazu. Te dwa aspekty napotykają na naturalną barierę w postaci ograniczonych możliwości przetwarzania ludzkich umysłów.
Stresem informacyjnym nazwano „zespół doznań towarzyszących niemożności bieżącego opracowania informacji oraz integrowania ich z dotychczasową wiedzą jednostki” (Ledzińska, 2002 s. 27). Źródłem napięć jest, według tej teorii, zarówno specyfika czasów, jak i właściwości ludzkiego aparatu poznawczego. Wolne tempo transmisji danych to ważna bariera w procesie ich przetwarzania. Ograniczenia odnoszą się jednocześnie do aspektów takich jak pamięć czy uwaga, którym to mechanizmom nadaje się status centralnego procesora (Nęcka, 1994).
Cechy uwagi stanowią jedną z zasadniczych barier poznawczych. Ludzki umysł potrafi bowiem przetworzyć wielokrotnie mniej jednostek informacji, niż dociera do naszych receptorów. Dlatego też jedną z ważniejszych cech uwagi jest jej selektywność. Prawdopodobne jest, iż przebiega ona na wszystkich etapach procesu przetwarzania. Istnieje również pojęcie podzielności uwagi, które ujmowane jest w kategoriach mechanizmu zarządzania możliwościami przetwarzania. Mechanizm ten jest uruchamiany w sytuacji równoczesnego wykonywania kilku czynności. Selekcja dotyczy informacyjnego „wyjścia” a redukowane są możliwości emitowania reakcji, a nie percepcji bodźców. Wreszcie trzecim i ostatnim aspektem branym pod uwagę przy omawianiu procesu uwagi jest zdolność jej podtrzymywania, która to zdolność zależy od cech jednostkowych (Ledzińska, 2002).
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.