Temperamentalne współwyznaczniki odporności na stres
Odpornością na stres nazywa się fakt niereagowania przez człowieka pobudzeniem emocjonalnym mimo faktu, iż znajduje się on w sytuacji, która dla innych ludzi mogłaby być sytuacją stresową i mogłaby u nich wywoływać przykre emocje (Frączak i Kofta, 1982). Według Reykowskiego (1969) skutkiem sytuacji stresowej jest, między innymi, wzrost pobudzenia emocjonalnego. U osób, które będą odporne na stres, nie wystąpi wzrost pobudzenia emocjonalnego, natomiast u osób nie odpornych, taki wzrost nastąpi.
Opierając się na założeniach Regulacyjnej Teorii Temperamentu chciałabym teraz omówić zagadnienie odporności na stres w odniesieniu właśnie do tej teorii.
Po przyjrzeniu się opisanym na początku mojej pracy cechom temperamentu logiczne staje się wyciągnięcie wniosku, iż zarówno poszczególne cechy jak i ich konfiguracja mają znaczenie adaptatywne. Cechy czasowe temperamentu określają możliwość działania jednostki w warunkach ekstremalnej wartości stymulacyjnej, związanej z czynnikiem czasu. Chodzi tu o warunki wymagające elastyczności działania, szybkości reakcji czy zręczności.
Energetyczne cechy zachowania określają natomiast możliwość działania w warunkach wymagających długotrwałej oraz intensywnej pracy, tolerancji na silną stymulację fizyczną (wytrzymałość), odporności emocjonalnej na stres. Dodatkowo określają również działanie jednostki w warunkach wymagających od niej podejmowania ryzyka, angażowania się w dużą ilość różnorodnych zajęć (aktywności) oraz działania w warunkach wymagających dostrzegania słabych bodźców i oceny sygnałów o małej intensywności (wrażliwości sensorycznej) (Zawadzki i Strelau, 1997).
Aby rozważyć wpływ cech temperamentalnych na odporność na stres, należy oprzeć się na formalnych aspektach stresu. Aspekty te odnoszą się do braku równowagi między stymulacyjnymi wymaganiami środowiska a możliwościami jednostki radzenia sobie z nimi. Intensywność wymagań środowiska jest decydującym czynnikiem wywołującym stres. Im silniejsza jest wartość bodźców odbieranych ze środowiska tym reakcja stresu jest silniejsza (Strelau, 1992).
Stres wystąpi wtedy, gdy naruszona będzie równowaga między możliwościami jednostki adekwatnego reagowania na bodźce o różnej intensywności, a wartością stymulacyjną sytuacji.
To, jaka będzie wartość stymulacyjna sytuacji, zależeć będzie zarówno od obiektywnych właściwości sytuacji, takich jak jej intensywność czy złożoność, oraz od procesów subiektywnych. Te procesy to modulacja fizjologiczna intensywności bodźców oraz ocena poznawcza (Terelak, 1997).
Wykazano, że dla jednostek o małych możliwościach przetwarzania stymulacji, sytuacjami stresowymi są sytuacje o dużej wartości stymulacyjnej. Jednostki o dużych możliwościach przetwarzania stymulacji, będą natomiast odczuwały stres w sytuacjach o małej wartości stymulacyjnej (Klonowicz, 1984; Strelau, 1985). Sytuacje takie tworzono narzucając jednostkom styl, jak również warunki działania niedostosowane do ich możliwości przetwarzania stymulacji. Zależności takie uzyskano również w sytuacjach zawodów sportowych (Zawadzki, 1991), zawodowych (Maciejczyk, 1974) czy szkolnych (Strelau, 1978).
We wcześniejszym rozdziale opisane zostały dość różne podejścia do zjawiska stresu. Dlatego też chciałabym zwrócić uwagę na to, że intensywność czynników wywołujących stres zależy nie tylko od nich samych, ale także od oceny poznawczej tych czynników, tolerancji oraz indywidualnych cech jednostki (Lazarus, 1966).
Cechy temperamentu od dawna były uważane za te, które wyznaczają odporność jednostki na stres, czyli określają sprawność działania i wielkość następstw emocjonalnych w sytuacjach o określonej wartości stymulacyjnej.
Stwierdzono wręcz, że rola cech temperamentalnych ujawnia się najsilniej, gdy jednostka funkcjonuje w warunkach stresu i/lub ma do wykonania zadania wymagające szczególnej mobilizacji organizmu (Strelau, 1998). Dodatkowo zwrócono uwagę, że możliwości jednostki w radzeniu sobie z sytuacjami dla niej trudnymi zależą nie tylko od cech temperamentalnych, ale również od takich cech osobowych jak: inteligencja, zdolności specjalne, umiejętności, wiedza, cechy osobowości, cechy fizyczne, liczba doświadczeń związanych z sytuacjami stresowymi, strategie radzenia sobie ze stresem oraz aktualnego stanu fizycznego i psychicznego jednostki (Strelau, 1998).
Koncentrując się na terminie aktywacji zaczerpniętym z Regulacyjnej Teorii Temperamentu należy zauważyć, że wymiary temperamentu związane z poziomem aktywacji są szczególnie istotne w determinowaniu różnic indywidualnych w odporności na stres (Terelak, 1997, Strelau, 1992).
Stwierdzono, że jednostki wysoko reaktywne wykazują mniejszą odporność na stres, będący wynikiem znajdowania się jednostki w sytuacji o wysokiej wartości stymulacyjnej. Reaktywność jednostki jest tym wyższa, im słabszy bodziec jest w stanie wywołać ledwo dostrzegalną reakcję (wyższa wrażliwość) i im słabszy bodziec powoduje obniżenie efektywności (niższa wydolność). U osób tych mechanizm fizjologiczny wzmacnia stymulację, dlatego też określona sytuacja będzie miała wyższą wartość stymulacyjną w porównaniu z jednostkami nisko reaktywnymi.
Jednostki nisko reaktywne w takiej samej sytuacji (o wysokiej wartości stymulacyjnej) nie będą odczuwały stresu. Z tego też stwierdzenia wynika fakt, że sytuacje silnie stymulujące, które nie wywołują stanu stresu u osób nisko reaktywnych (posiadających dużą potrzebę stymulacji), wywołują taki stan u osób wysoko reaktywnych (z niską potrzebą stymulacji) (Strelau, 1992).
Odwrotna zależność może wystąpić w sytuacjach charakteryzujących się niską wartością stymulacyjną. Sytuacja deprywacji, która najprawdopodobniej wywoła stan dyskomfortu (stresu) u jednostek nisko reaktywnych, może być spostrzegana jako adekwatna u osób o wysokim poziomie reaktywności, w tym bowiem przypadku ta sama sytuacja posiada wyższą wartość stymulacyjną (Strelau, 1992).
Wnioski na temat związków cech temperamentalnych i odporności na stres oparte są na podstawie badań prowadzonych na podstawie wcześniejszej wersji Regulacyjnej Teorii Temperamentu. Ostateczna wersja dość zasadniczo różni się od poprzedniej, głownie ze względu na fakt innego rozumienia pojęcia reaktywności. Pojęcie to bowiem rozbite zostało, jak już wspomniałam wcześniej, na trzy odrębne czynniki. Z pojęcia reaktywności wydzielono reaktywność emocjonalną, wrażliwość sensoryczną oraz wytrzymałość. Z dostępnych mi danych wynika, że mało jest badań na temat związku tych wyodrębnionych cech z odpornością na stres mierzoną poziomem wykonania zadań. Te wnioski skłoniły mnie do konstrukcji badania mającego te zależności zbadać.
Zanim przejdę do omówienia hipotez badawczych mojej pracy chciałabym przedstawić przegląd badań nad temperamentem i odpornością na stres.
komentarze
Copyright © 2008-2010 EPrace oraz autorzy prac.